Réamhamharc - Glan

glan v. (a.) + le; ~ leat le do ghnaithe ‘go away on about your business’
(lit. go away with your business) ENA8. (b.) ~ leat as m’amharc get
out of my sight (Ó Méith) ENA1.

Réamharc - Saoil

síl : saoil v. think. (a.) is beag a shaoileanns Nansaí Mhór gá hé tá ag
caitheamh a píopa Nancy does not care who is smoking her pipe (Ó
Méith) POA1. (b.) goidé a shaoileas tú dó? what do you think of it? (Ó
Méith) AUA4.

Scéal as Ó Méith, VI

Is leagan atheagraithe é seo de scéal sí a foilsíodh den chéad uair ar an tUltach i 1924 (An tUltach 1.6, lch 7).

Ba é ‘Sean-Mhicheal’ Mhac Ardail, Dromlach Ó Méith a d’ársaigh an scéal agus breacadh síos é ag an Athair Lorcán Ó Muireadhaigh (Muireadhach Meith).

Díreach mar a rinneadh leis na scéalta go léir sa tsraith beag seo, tá an scéal athscríofa sa litriú nua de réir mar is féidir ach scríofa i litriú na canúna nó sa litriú clasaiceach nuair is riachtanach de réir fhuaimeanna Ghaeilge Ó Méith. Tá nótaí gairide scríofa ar fhoclóir an téacs agus ar na focail nach bhfuil le fáil ar FGB (Ó DÓNAILL) ach ní dhéanfar athphlé ar na focail nó ar na gnéithe eile a phléadh cheánna ar an tUltach sa tsraith seo.

An Bheirt Dhréar

Bhí beirt dhréar [1] ann, a’n uair amháin bhí dhréar aca bocht agus dréar aca saibhir. An fear a bhí bocht, bhí lán toighe de pháistí aige, ach cha rabh a’n pháiste ar bith ag an dréar a bhí saibhir. An dréar a bhí bocht, bhí sé i gcónaí ag gearán agus i gcónaí ag grumblán [2] leis an dréar a bhí saibhir. B’fhéadfaí go rabh ábhar aige, ach cha rabh an dréar saibhir ag tabhairt airde air nó ag éisteacht leis. Cha rabh ’fhios ag an dréar bocht goidé mar thógfadh sé na páistí nó goidé a dhéanfadh sé leofa.

An Fear Déirce

Oíche amháin, tháinig fear déirce chuige an doras, agus fuair sé lóistín go lá [3].

‘Tá ocras ar na páistí bochta,’ arsa ’n fear déirce leis an dréar bocht.

‘Chan fheil neart agam air,’ arsa ’n dréar bocht, ‘chan fheil greim bídh astoigh.’

‘Tabhair leat an málA sin, aguc cuideochaidh [4] miseleat,’ arsa ’n fear déirce.

Chuir an dréar bocht a mhála trasna a ghualann agus fuaidh an bheirt amach ar an iúl. Shiúil siad píosa maith agus píosa fada ach chan fhuair si`d a’n dadadh a chuirfeadh siad isteach sa mhála.

‘Gá leis an pháirc ’na bhfeil na caoirigh?’ arsa ’n fear déirce.

‘Is le mo dhréar í,’ arsa ’n dréar bocht.

‘Gheobhaidh mé greim ar chionn de na caoirigh agus muirfidh [5] mé í. B’fhearr go mbeadh rud éintean [6] abhaile linn.’

Ghabh siad caora maith reamhar [7] agus bhain siad an croiceann [8] di. Bhruith siad leis chaoireola [9] agus thug siad pota maith feola dos [10] na páistí. Bhí meán-lae [11] deas aca an oíche úd!

Maidin lá arna mhárach, tháinic an dréar saibhir anall chuige toigh an dréir bhoicht.

‘Cailleadh caora de mo chuid, oíche aréir,’ arsa seisean.

‘Goidé bhain di?’

‘Chan fheil ’fhios agam, ach tá siad cionn gearr [12].’

‘Rachaidh mise leat dá cuartú.’

Shiúil siad píosa maith agus píosa fada, agus bhí an dréar a bhí bocht i gcónaí ag gearán agus i gcónaí ag grumblán leis an dréar a bhí saibhir. B’fhéadfaí go rabh ábhar aige, ach cha rabh an dréar saibhir ag tabhairt airde air. Nuair a tháinic an coinfheascar [13] aríst:

‘Tá sé chomh maith againn dul ’na bhaile’ arsa ’n dréar bocht.

Bhruith an fear bocht leis chaoireola eile an oíche úd, agus bhí meán-lae maith sna páistí aríst.

Bás a Mháthara

Bhí a mháthair ina cónaí sa toigh céanna, ag tabhairt aire dos na páistí, agus bhí sise i gcónaí ag caint agus i gcónaí ag grumblán. B’fhéadfaí go rabh ábhar aici ach fuair sé greim uirthi thlig sé amach ar an doras í. Cha leigfeadh an dréar saibhir isteach í ach an oir’d [14].

‘Trua an chléibh,’ arsa sise, ‘nach rabh triúr mac agam. Dá mbeadh, b’fhéadfaí go dtabharfadh duine aca isteach mé.’

Bhí an fear bocht ag éisteacht léithe, agus fuaidh sé amach agus thug sé isteach í. D’éag sí an oíche úd agus h-iolcadh [15] ’rith na seachtaine í. An dréar a bhí bocht agus an dréar a bhí saibhir, rinn siad an t-iarratas [16]. Shiúil siad p­oca maith agus píosa fada i ndéidh  an torraidh [17].An dréab a bhí bochp, bhí sé i gcónaí agcaint agus i gcónaí ag gearán leiq an dréar a bhí sai"hir, ach cha rabh an dréar saibhir ag tabhairt airde air nó ag éiisteacht leis.

An oíche céanna, tháinic an fear déirce agus thóg sé an corp aríst, agus d’fhág sé ’na sheasamh aige [18] doras an dréir a bhí saibhir é. ChuiR sé dhá bhata faoin tseanmhnaoi. Cuireadh scéal isteach chuige an dréar  saibhir go rabh a mháthair ag an doras. Léim sé amach ar `n fhuinneoig `gus tháinic Anuas an áití a rabh an dréar bocht.

‘Tháinic mo mháthair ar ais aríst.’

‘An dtáinic?’ arsa ’n dréar bocht.’

‘Tháinic, agus chan fheil ’fhios agam goidé ’dheanFar mé.’

‘Árso’ ’ [19] mé sin duit. Cuir an treas chuid de do chuid saibhreas faoina chonn [20] sa cónra [21], agus an treas chuid eile faoina cosaibh.’

An dréar a bhí saibhir, fuaidh cé ’na bhaile agus chuir sé dhá mhála óir isteach sa cónra. D'imigh an fear déirce agus d’fhoscail sé an cónra agus thug sé an dá mhála abhaile leis.

Bhí saol maith agus saol fada ag an dréar bocht ’na dhéidh sin. D’éirigh na páistí suas agus fuaidh siad ag obair agus a thuilleadh dófa fhéin. Bhí airgead agus ór agus gach uile rud ar an tsaol a bhí uafa [22] aca; agus an dréar a bhí bocht, bhí sé i bhfad nas saibhre ná an dréar eile sarar [23] éag sé.

Nótaí

[1] dréar (<deapbhráthair) : dearthair

[2] grumblán = ‘fruebling’

[3] i. ‘fuair sé loistín lae.’

[4] cuideochaidh : cuideoidh

[5] muirfidh : maróidh

[6] éintean : éigin

[7] reamhar : ramhar    
[8] croiceann : craiceann

[9] leis chaoireola, ‘!Leg of mutton’ LÓM).

[10 doc : do, ba nós coitianta é ‘s’ a chuir leis an réamhfhocal ‘do’ roimh ‘na’  i nGaeilge Ó Méith, díreach mar a dhéantar i nGaeilge Chorca Dhuibhne inniu.

[11] meán-lae = ‘lón’, ach is léir gur béile atá i gceist sa cás seo.

[12] tá siad cionn gearr = tá cionn amháin in éagmais, Béarlachas atá i gceist, aistriúchán ar ‘they `re one short’.

[13] Is ionann coinfheascar agus tráthnóna agus cé go raibh an dís acu le fáil i nGaeilge Ó Méith, bhí coinfheascar níos choitianta.

[14] oir’d : oiread

[15] h-iolcadh : adhlacadh

[16] rinn siad an t-iarratas, ‘they collected the offerings’ (LÓM).

[17] torraidh : torraimh

[18] aige : ag

[19] árso’ : ársóidh

[20] cionn : ceann

[21] Bhí ‘cófra’ le fáil sa bunleagan ach is é mo thuairim gurbh bhotún é mar gheall ar an dóigh a dúradh cónra in Ó Méith, shílfeá gur cheart go scríobhfaí é mar ‘có’raí’ nó mar sin.

[22] uafa : uathu

[23] sarar : sular

Leabharliosta

DINEEN, Rev P. S., Foclóir Gaedhilge agus Béarla (Irish Texts Society, Dublin, Cork 1904, new ed. 1927, repr. 1970)

McKENNA, M., The Spiritual Rose, (Dublin Institute for advanced studies, Dublin 2001)

[MUIREADHACH MÉITH] ‘Fear an Airgead-Thoite agus an Diabhal’, An tUltach 4.7 (1927) p. 6.

Ó BAOILL, C., Contributions to a comparative study of Ulster Irish and Scottish Gaelic (Studies in Irish Language and Literature IV, Department of Celtic, Queen’s University, Belfast 1978)

Ó DÓNAILL, N. (Ed.), Foclóir Gaeilge-Béarla (Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1977)

Ó DUIBHÍN, C., CAINNTEOIRÍ DÚTHCHAIS AGUS FOINSÍ BÉALOIDIS GAEDHILGE AS OIRTHEAR ULADH, (2006).

http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/cainnteoir/oirghialla.tx.

WAGNER, H. & Ó BAOILL, C. , Linguistic Atlas and Survey of Irish Dialects IV (Dublin Institute for Advanced Studies, Dublin 1969) pp. 4-13.

Scéal as Ó Méith, V

Is leagan atheagraithe é seo de scéal a foilsíodh den chéad uair ar an tUltach i 1924 (An tUltach 1.11, lch. 7).

Ba í Áine Ní Lorcáin Lios Liath, Ó Méith, Co. Lú, a fuair bás thart ar 1922 i dToigh na mBocht, Dún Dealgáin (Ó Duibhín) a d’ársaigh an scéal. Scríobhadh síos é ag an Athair Lorcán Ó Muireadhaigh, nó Muireadhach Méith mar a thugadh sé air féin.

Díreach mar a rinneadh leis na scéalta go léir sa tsraith bheag seo, tá sé athscríofa sa litriú nua de réir mar is féidir ach scríofa i litriú na canúna nó sa litriú clasaiceach nuair is riachtanach de réir fhuaimeanna Ghaeilge Ó Méith mar atá mínithe sa leabhar The Spiritual Rose le Malachy McKenna (McKENNA, 2001,  lch. xxviii – xlviii). Tá nótaí gairide scríofa ar fhoclóir an téacs agus ar na focail nach bhfuil le fáil ar FGB (Ó DÓNAILL) de réir na n-uimhreach a thugtar dóibh fríd an scéil.

Ní dhéanfar athphlé áfach ar na focail nó ar na gnéithe eile a pléadh cheánna ar an tUltach (11 & 12, 2006 agus 3 & 7, 2007).

An Luchóg agus an Dreoilín

(Scéal ar Lá ’le Stiofáin)

Luchóg agus dreoilín a bhí pósta, uair amháin, agus bhí dóigh-teach-dtír [1] mhaith aca agus bhí siad ag tógáil a gclainne go modhamhail [2] agus bhí cuma na modhamhalachta orthu [3] fosta.

Lá amháin, cha rabh a’n ghreim bídh sa toigh, agus fuaidh [4] an luchóg amach chun biadh [5] ’fháil don chloinn. Bhí fear ag bualadh coirce ins an scioból, agus fuaidh an luchóg siar faoin tsúiste agus baineadh an ruball di. Theantaigh [6] sí ’na bhaile, agus nuair a thug an dreoilín fá dear gur chaill sí a ruball, tháinic corraí [7] mhór air.

‘Gá rabh tú ar feadh an lae seo?’ arsa eisean leis an luchóig, ‘ag dul thart ag rácanaí? [8]’

Thosaigh an bheirt ag troid agus throid siad ar feadh na hoíche úd, agus maidin lá arna mhárach fuaidh siad amach ’na páirce agus thosaigh siad ag troid aríst. Tháinic na héanlaithe beaga agus na héanlaithe móra ag iarraidh socrú a dheanamh eatarthu, ach chlis orthu [9] agus thosaigh na héanlaithe ag troid eatarthu fhéin. Charbh fhada go rabh an pháirc uilig lán d’éanlaithe.

Cé tháinic amach ag amharc orthu ach Mac Rí na hÉireann, agus nuair a thug sé fá dear go rabh an tIolar mór as Sasain ins an pháirc, fuair sé gréapa [10] agus chuir sé isteach i ndroim an Iolair é. D’éirigh an tIolar ins an aer, agus Mac Rí na hÉireann ar a dhroim, agus an gréapa sáite eatarthu; char stad an tIolar gur thuirling sé anuas i bpáirc mhóir faoi thoigh Rí Shasana.

‘Gá hé thusa?’ arsa Rí Shasana le Mac Rí na hÉireann.

‘Mise Mac Rí na hÉireann.’

‘ ’Sé d’athair an rógaire is mó a rabh in Éirinn ariamh [11],’ arsa Rí Shasana, agus thlig [12] sé Mac Rí na hÉireann isteach ’na phríosúin.

Chuir Rí na hÉireann litir anonn chuige [13] Rí Shasana ag ársaí dó a mhac a leigint [14] amach. Dúirt Rí Shasana nach ndeanfadh sé a leithéid. D’éirigh cogadh eatarthu – an cogadh ’a [15] mhó dá rabh in Éirinn nó i Sasain ariamh. Agus nuair a bhí an cogadh thart, cuireadh an dlí ar an luchóig agus ar an dreoilín. Daoradh iad, agus tugadh breithiúnas go gcuirfí pinní [16] i súilibh na luchóige agus go dtarraingeofaí an dreoilín fríd mearagan [17] gán Lá ’le Stiofáin.

Nótaí

[1] i. ‘dóigh mhaireachtála’

[2] Fágadh an litriú mar ‘modhamhail’ de bhrí gur cosúil go ndúradh an fhocal seo mar ‘modhail’ in Ó Méith seachas mar ‘modhúil’ an chaighdeáin.

[3] i. ‘bhí an chuma orthu go raibh siad modhúil’.

[4] i. fuaidh : chuaigh

[5] D’fhuaimnítí an ‘dh’ ag deireadh an fhocail biadh in Ó Méith. Iarsma den fhuaimniú mar a bhíodh sa Nua-Ghaeilge Mhoch atá ann. Maireann an fuaimniú seo san Albain go dtí an lá atá inniu ann.  [Féach McKENNA, Lch. xl]

[6] i. theantaigh : thiontaigh’. Ba mhinic a fuaimníodh an bhraisle ghuta ‘io’ mar a bheadh ‘ea’ nó ‘a’ ann in Ó Méith. [Féach McKENNA, Lch. xxx]

[7] Ba ‘fearg’ an chiall le ‘corraí’ in Ó Méith agus ar fud fad Oirthear Uladh.

[8] rácanaí = ‘rampaging’.

[9] Is ionann ‘chlis orthu’ agus ‘theip orthu’. B’iondúil ‘clis + ar’ in Ó Méith chun teip a chur in iúl. 

[10] gréapa = ‘a grape’

[11] ariamh : riamh

[12] tlig : teilg

[13] chuige : chuig

[14] leigint : ligin

[15] ’a : ba

[16] pinní = bioráin

[17] mearagan : méaracán  (?)

DINEEN, Rev P. S., Foclóir Gaedhilge agus Béarla (Irish Texts Society, Dublin, Cork 1904, new ed. 1927, repr. 1970)

McKENNA, M., The Spiritual Rose, (Dublin Institute for advanced studies, Dublin 2001)

Ó DUIBHÍN, C., CAINNTEOIRÍ DÚTHCHAIS AGUS FOINSÍ BÉALOIDIS GAEDHILGE AS OIRTHEAR ULADH, (2006),

http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/cainnteoir/oirghialla.tx.

Ó DÓNAILL, N. (Ed.), Foclóir Gaeilge-Béarla (Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1977)

 http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/ainmneacha_ultacha.htm

(LASID) - WAGNER, H. & Ó BAOILL, C. , Linguistic Atlas and Survey of Irish Dialects IV (Dublin Institute for Advanced Studies, Dublin 1969)

Scéal as Ó Méith IV

[Foilsíodh seo cheana ar an tUltach]

Is leagan atheagraithe é seo de scéal sí a foilsíodh den chéad uair ar an tUltach i 1931 (An tUltach 8:9). Breacadh síos é ag an Athair Lorcán Ó Muireadhaigh. Scríobh sé gur chuala sé é ag an tseanchaí, Bríghid Ní Cassalaigh, arbh as Droim Mullaigh, Ó Méith í (Feach : An tUltach  (3, 2007).

Tá an scéal athscríofa sa litriú nua de réir mar is féidir ach scríofa i litriú na canúna nó sa litriú clasaiceach nuair is riachtanach de réir fhuaimeanna Ghaeilge Ó Méith mar atá mínithe sa leabhar The Spiritual Rose le Malachy McKenna (McKENNA, 2001,  lch. xxviii – xlviii). Tá nótaí gairide scríofa ar fhoclóir an téacs agus ar na focail nach bhfuil le fáil ar FGB (Ó DÓNAILL) de réir na n-uimhreach a thugtar dóibh fríd an scéil. Ní dhéanfar athphlé áfach ar na focail nó ar na gnéithe eile a phléadh cheánna ar an tUltach (11 & 12, 2006 & 3, 2007).

                            Aodhaidh [1] Mhac Eachmharcaigh [2] agus an Torramh

Ba ghnáth le mo ghaid mhór, sin Aodhaidh Mhac Eachmharcaigh as an Tulaigh [3], a bheith ag cáidearacht [4] thart fríd Chontae an Dúin. Lá amháin, d’imigh sé ar shiúil go Droichead na Banna le lóda [5] bradáin, ’na [6] ndíol sa mhargadh. Dhíol sé amach an lóda uilig; agus theacht cromadh dubh na hoíche [7] fuair sé suipéar, agus fuaidh [<chuaigh] sé amach ar an bhóthar ag déanamh ar an bhaile aríst.

Oíche shamhna a bhí ann, oíche dheas gealaigh [8], leithbhric [9] na hoíche seo, agus leathbhealach eadar Droichead na Banna agus Iúr Cinn Trá, tuairim is dhá bhuille dhéag san oíche, tháinic sé chuige torramh.    

‘Is fhearr domh an gearrán a tharraingt isteach ar thaobh an bhóthair, agus an torramh a leigint [10] thart,’ arsa seisean leis fhéin. Rinne sé sin. Tháinic an torramh ’fhad leis, agus bhí córthaidh [11] mór ar ghuailnibh [12] na bhfear. Leig [13] siad síos an córthaidh i lár an bhealaigh, i bhfogas don áitidh a rabh Aodhaidh ’na suí astoigh sa chart.

               ‘Gá [14]hé thógfas an ofráil?’ arsa fear acu.

               ‘Gá hé thógfadh í ach Aodhaidh?’ arsa fear eile.

Ba ghnáth na hataí móra arda a chaitheamh [15] san am. Bhí hata mór ar Aodhaidh, agus chuaigh fear acu siar agus bhain sé an hata dá chionn. Chuir sé ar bharr an chórthaidh é, agus thóg sé ofráil nó go rabh an hata líonta de ór agus de leath-chonóirí de gach uile shórt airgid.

               ‘Gá hé gheobhas an ofráil?’ arsa fear acu.

               ‘Gá hé gheobhadh í ach Aodhaidh?’ arsa ’n fear eile.

D’fhág siad an hata astoigh san chart, thóg siad an córthaidh ar a nguailne [16] aríst agus ar shiúil leo.

‘Beidh mé saibhir anois le linn mo shaoil,’ arsa Aodhaidh. ‘Cha bhíonn feidhm aige mo bhean a lámha a fhliuchadh as seo amach.’

Nuair a tháinic an lá, d’amharc sé isteach sa hata, ach cha rabh a’ dadadh [17] ann ach aoileach gearráin. An duine bocht, char smaoitigh [18] ar seile a chur isteach san hata sarar [19] amharc sé ann. Bean a rabh ciall aici a d’ársaigh sin dó i ndéidh theacht ’na bhaile dó. Dá ndéanfadh sé sin bheadh an t-airgead aige. Ach ab é go dtearn sé dearmad dó sin, b’fhéadfaí [20] go mbeadh caisleán ard agam fhéin chois trá inniu in ionad ’bheith ag sclábhaíocht i bhfus [21] anseo ar bharr Dhromlaigh [22].

[1] Is leagan den ainm pearsanta Aodh é Aodhaidh [cf. Ó DUIBHÍN].

[2] Is é McCafferky an leagan ghalldaithe den sloinne seo, each ‘horse’ + marcach ‘rider’ is bunús leis. Bhíodh ‘mac’ i gcónaí séimhithe mar ‘mhac’ i sloinntí Oirialla.

[3]  Is baile fearainn é An Tulach, Is é Tulach Ó Méith an t-ainm oifigiúil air, nó Tullaghomeath i mBéarla, (An tOrdú Logainmneacha (Contae Lú) 2003).

[4] ‘páibhidheacht’ nó ‘mangaireacht’ (MM), ‘cadging’ i. a bheith ag taisteál thart ag díol earraí.

[5] ‘load’

[6]  i. lena ndíol ...

[7] cromadh dubh na hoíche = ‘nightfall’

[8] oíche dheas gealaigh = ‘a nice moonlit night’

[9] leithbhric : leathbhreac, leithbhric na hoíche seo = ‘just like tonight’ [cf. leath-bhreac an lae indiu bhí ann ‘it was a day just like today’ ( Ó Méith – DIN.)

[10] leigint : ligin

[11] córthaidh = ‘coffin’ [cf. LASID vol., p. 65, pt. 711]

[12] Seo sampla den tuiseal tabharthach ach bheinn in amhras dá mbíodh sé in úsáid i nGaeilge Ó Méith sa tréimhse sin.

[13] leig : lig

[14] gá : cá, ‘gá’ an foirm a úsáideadh in ait ‘cé’ i nGaeilge Ó Méith chomh maith.

[15] Is fiú a lua gur fuaimníodh caitheamh mar ‘cathamh’ i nGaeilge Ó Méith, mar a dhéantar i nGaeilge Chonamara inniu.

[16] guailne : guaillí

[17] dadamh : tada

[18] Is aisteach liom an foirm seo, ‘smaoinigh’ a dúradh se gnáth in Ó Méith [cf. LASID vol. IV, p. 296].

[19] sarar : sular                                                                                             

[20] ‘b’fhéadfaí’ a dúradh in ait ‘b’fhéidir’ in Ó Méith.

[21] ‘i bhfus’ (< i bhfoghas < i bhfogas), ba choitianta an fuaimniú úd in Ó Méith.

[22] Is giorrúchán é Dromlach de Droim Mullaigh, baile fearainn in Ó Méith.

DINEEN, Rev P. S., Foclóir Gaedhilge agus Béarla (Irish Texts Society, Dublin, Cork 1904, new ed. 1927, repr. 1970)

McKENNA, M., The Spiritual Rose, (Dublin Institute for advanced studies, Dublin 2001)

Ó DÓNAILL, N. (Ed.), Foclóir Gaeilge-Béarla (Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1977)

Ó DUBHDA, P., ‘Gaelic Place-names in Omeath’, Co. Louth Archaeological Journal 3 (1912-15) l. 232-236.

Ó DUIBHÍN, C. ‘Ainmneacha pearsanta in Ultaibh’, http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/ainmneacha_ultacha.htm

(LASID) - WAGNER, H. & Ó BAOILL, C. , Linguistic Atlas and Survey of Irish Dialects IV (Dublin Institute for Advanced Studies, Dublin 1969)

Scéal as Ó Méith, Co. Lú, III

[Foilsíodh seo cheana ar an tUltach]

Is leagan úr é seo de scéal a foilsíodh den chéad uair aran tUltach i 1931 (An tUltach 889). Ba é an tAthair Lorcán Ó Muireadhaigh a bhreac síos. Scríobh sé gur chuala sé é ag an tseanchaí, Bríghid Ní Cassalaigh, arbh as Droim Mullaigh, Ó Méith í.

Rugadh Bríghid Ní Carsalaigh (a litríodh mar Ní Chaslaigh fosta) nó Brigid Casserly  i 1860 agus fuair sí bás i 1937. Tugadh Bríd na gCeoltaí mar leas-ainm uirthi chomh maith (Duibhán).

Thaifeadadh guth Bhríd i 1931 mar chuid de scéim Wilhelm Doegen chun canúintí na Gaeilge a chaomhnú (Feach: Ní UALLACHÁIN, L. 386-387 agus WAGNER, H. & Ó BAOILL, C, L. 297-300).

Tá an scéal athscríofa sa litriú nua de réir mar is féidir ach scríofa i litriú na canúna nó sa litriú clasaiceach nuair is riachtanach de réir fhuaimeanna Ghaeilge Ó Méith mar atá mínithe sa leabhar The Spiritual Rose le Malachy McKenna (McKENNA, 2001,  lch. xxviii – xlviii). Tá nótaí gairide scríofa ar fhoclóir an téacs agus ar na focail nach bhfuil le fáil ar FGB (Ó DÓNAILL) de réIr n` n-uiihreach a thugtar dóibh fríd an scéil. Ní dhéantar athphlé áfach ar na focail nó ar na gnéithe eile a phléadh Cheánna ar an tUltach (11 & 12, 2006).

An Bhean Thostach

Nuair a bhí athair mo ghaid mhóir [1] 'na bhuachaill, bhí sé ina shuí, oíche shamhna amháin, amuigh ar an bhalla, agus chuala sé na daonnaí [2] beaga a rá [3]:

‘Siúd é mo ghearránsa [4] ! Seo é mo ghearránsa!’

‘B'fheadaí’ arsa Brian, ‘dá Rachainnse suas, go bhfaighinnse féin an gearrán.’

D’imigh sé amach siar 'na' chnoic, ach chan fhacaidh [5] sé a’n dadaidh ach boltannaí buidheacha [6]. Ag teacht 'na bhaile dó aríst, chonaic sé cailín deas 'na seasamh ar an taobh eile den chlaí.

‘Goidé tá tú ag déanamh anseo?’ arsa seisean nuair a tháinic sé 'fhad léithe [7]. Char labhair sí aon fhocal leis. Thug sé abhaile leis í agus rinn a mháthair suipéir réidh dí, ach cha rabh a'n fhocal cainte aca [8] agus bhí sí ag obair ansin. Thiocfadh léithe gach uile seort [9] oibre a dhéanamh – sníomh agus casadh agus fíodóireacht [10] agus dathú agus gach uile rud.

D’fhan sí ansin nó go dtáinic oíche  shamhna eile. Chuaigh an buachaill amach aríst agus luigh sé síos san áitidh 'na [11] bhfuair sé an cailín bliain ón tráth sin.

‘Bliain ón oíche seo thug Brian Mhac Eachmharcaigh an cailín deas abhaile leis’ arsa a'n duine aca.

‘Goidé 'n mhaith atá inti – cha dtigidh léithe a'n fhocal a labhairt,’ arsa 'n duine eile.

‘Dá mbeadh 'fhios aige, tá leigheas faoin doras aige.’

‘Goidé 'n leigheas?’ arsa 'n duine eile.

‘Dá gcuirfeadh se feag ar bhun a teanga, bheadh caint go leor aici.’

Chuaigh an buachaill 'na bhaile, agus shaoil sé nach mbeadh sé 'na lá go deo [12] aríst. D’fhan sé 'na shuí i rith na hoíche nó go dtáinic an mhaidin. Chuaigh sé amach agus tharrain' [13] sé an feag, agus chuir sé ar a teangaidh [14] é; agus bhí a sáith cainte aici 'na dhéidh [15] sin. Pósadh an bheirt, agus sin é mo scéal.

[1] gaid mór = seanathair.

[2] daonnaí = daoine.

[3] ‘ráidhtigh’ a bhí ann sa bunleagan ach ba é ‘rá’ an foirm a bhí sa LASID (Wagner, 1969, p. 65 [206]).

[4] Úsáideadh an fhocal ‘gearrán’ in áit ‘capall’ in Ó Méith (Din.).  

[5] chan fhacaidh = ní fhaca.

[6] ‘boltannaí buidheacha’, is léir gur buachaláin buí (ragwort) atá i gceist anseo cé gur aisteach an foirm é.

[7] léithe = léi.

[8] Bhí idir ‘acu’ agus ‘aca’ le cloisteáil in Ó Méith.

[9] ‘sórt’ a bhí ann sa buntéacs ach ‘seort’ (sort) a dúradh i gcónaí in Ó Méith.

[10] ‘fíodóireacht’ atá scríofa anseo ach bhí fuaimniú an fhocail seo níos cosúla le ‘fíodaireacht’ in Ó Méith.

[11] 'na = ina.

[12] ‘go deóigh’ a bhí ann sa buntéacs féin ach níor shileadh go raibh go raibh gá leis an litriú.  

[13] tharrain’ = tharraing.

[14] teangaidh = teanga.

[15] 'na dhéidh = ina dhiaidh.

Leabharliosta

DINEEN, Rev P. S., Foclóir Gaedhilge agus Béarla (Irish Texts Society, Dublin, Cork 1904, new ed. 1927, repr. 1970)

McKENNA, M., The Spiritual Rose, (Dublin Institute for advanced studies, Dublin 2001)

Ó DÓNAILL, N. (Ed.), Foclóir Gaeilge-Béarla (Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1977)

Ó DUIBHÍN, C., CAINNTEOIRÍ DÚTHCHAIS AGUS FOINSÍ BÉALOIDIS GAEDHILGE AS OIRTHEAR ULADH, (2006),

http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/cainnteoir/oirghialla.tx.

McKENNA, M., The Spiritual Rose, (Dublin Institute for advanced studies, Dublin 2001)

WAGNER, H. & Ó BAOILL, C. , Linguistic Atlas and Survey of Irish Dialects IV (Dublin Institute for Advanced Studies, Dublin 1969)

Scéal as Ó Meith Mara II

[Foilsíodh seo cheana ar an tUltach]

Is é seo leagan atheagraithe de scéal a foilsíodh i leathanaigh an tUltach siar i 1931 (An tUltach 8, ui. 9, (1931) l. 3).  Ba é an tAthair Lorcán Ó Muireadhaigh, nó Muireadhach Méith mar a thug sé air féin a bhreac síos é as béal Áine Ní Lorcáin, Lios Liath, Ó Méith, Co. Lú.

Dar leis an eolas atá ar fáil ar shárshuíomh idirlín an Dr. Chiaráin Uí Dhuibhín, fuair Áine Ní Lorcáin bás thart ar 1922 i dToigh na mBocht, Dún Dealgáin.

Níor atheagraigh mé an scéal de réir an Chaighdeáin Oifigiúil, níor chóir go mbeadh caighdeán ar bith in úsáid chun litríocht bhéil a scríobh síos i dteanga ar bith. Mar sin de, tá an scéilín scríofa sa litriú nua nuair is féidir ach scríofa i litriú na canúna nó sa litriú clasaiceach nuair is riachtanach de réir fhuaimeanna Ghaeilge Ó Méith mar atá mínithe sa leabhar The Spiritual Rose le Malachy McKenna (McKenna, 2001,  lgh. xxviii – xlviii).

Tá nótaí gairide scríofa ar fhoclóir an téacs agus ar na focail nach bhfuil le fáil ar Fhoclóir Gaeilge - Béarla Néill Uí Dhónaill de réir na n-uimhreach a thugtar  dóibh fríd an scéil.

An Luachramán (1)

Bhí gréasaí bróg ’na chónaí ar thaobh Bharr an Fheadáin (2) in am amháin, ’arbh ainm dó Seán A’ Deacair (3). Cha (4) rabh teacht-i-dtír (5) maith aige, ar an ábhar gurbh fhearr leis ariamh sleánna a chur ar an toigh (6) leanna ná tuíodóireacht  a dhéanamh ar a shean toigh fhéin (7). D’óladh sé a dtuilleadh sé, ’s tuilleadh ’a (8) bhfaigheadh sé é.

Oíche Shamhna amháin, agus é ina shuí, mar ba ghnách leis, i dtoigh leanna Rácáin (9) thíos  i gCorr na Muclach (10), dúradh leis go mbeadh sé saibhir ach greim a fháil ar luachramán an oíche úd. Fuaidh (11) sé amach agus luigh sé i bhfolach amuigh sa pháirc. Charbh fhada ann é nuair a chuala sé torainn, cosail (12) le casúr ’a bhualadh ar bhróig.

‘Sin é anois é,’ arsa seisean leis fhéin; agus, ceart go leor, nuair a fuaidh sé síos giota beag chonaic sé an fear beag ina shuí ar fhás-a’n-óiche (13). Dhruid sé leis go haireach agus fuair sé greim choise air an luachramán.

‘Cha leigim (14) ar shiúil thú,’ arsa Seán, ‘nó go dtaiseanfaidh (15) tú an áitidh (16) domh a bhfaigh’ (17) mé an crocán óir.’

‘Dheanfaidh (18) mé sin, is fáilte,’ arsa ’n luachramán. ‘An bhfeic’ tú (19) an chloch mhór atá thall sa pháirc adaí (20)?  Tá an crocán óir i bhfolach faoin chloich.

Leig Seán an luachramán ar shiúil, agus cha dteachaidh sé (21) fhéin fá (22) scíste (23) an oíche úd. Maidin lá arna mhárach fuair sé spád agus piocáilte (24) agus bhain sé síos san talamh fán chloich mhóir. Tuairim is ar naoi dtroithe thíos, tháinic (25) sé ar bhocsa  (26) bheag. Thóg sé aníos é, agus bhain sé an clár den bhocsa. Bhí casúr agus meanaí (27) astoigh (28) ann, agus litir a rabh an nóta seo scríofa uirthi:

‘Obair thusa go cruaidh (29) leis an chasúr agus leis an mheanaí seo agus sula bhfaigh’ tú bás, gheobhaidh tú an crocán óir agus beidh tú saibhir.’

Nótaí ar an theasc.

(1.) Ba é an focal luachramán (m.) an focal a bhí in Ó Méith in áit leipreacháin.

(2.) Is baile fearainn é Barr an Fheadáin i nDeisceart Ard Mhacha, Flagstaff atá air i mBéarla.

(3.) Is giorrúchán é ‘A’ Deacair’ ar ‘Mac Giolla Deacair’ atá galldaithe mar anois mar Hardy. Bhí an leagan ‘Mac Con Deacair’ le fáil in Ó Méith fosta (Feach : An tUltach 46, ui. 6, l. 7).

(4) ‘Cha’ a bhí ann i gcónaí mar mhír dhiúltach in Ó Méith agus is beag má bhí ‘ní’ ar fáil ar chor ar bith, fiú san fhocal ‘níl’ ba chosúla gurb ghiorrúchán ar ‘chan fheil’ (i. ’n’eil) seachas giorrúchán ar ‘ní fhuil’ a bhíodh i gceist.

(5) Is ionann an nath cainte ‘teacht-i-dtír’ agus slí bheatha, de ghnáth dúradh ‘dóigh teacht i dtír’ afách.

(6) Ba é ‘toigh’ an gnáthfhocal ar theach i nGaeilge Oirthear Uladh i gcoitinne, is ionann é agus an tuiseal tabharthach a ghlac áit an ainmnigh.

(7) Cosúil le Gaeilge Uladh i gcoitinne bhí an focal ‘féin’ séimhithe mar ‘fhéin’ i dtólamh i nGaeilge Ó Méith.

(8) ’a = dá.

(9) Is mion-logainm é seo. Is ionann Droichead a’ Rácáin agus Quann’s Bridge, Corr na Muclach (Ó Dubhda, l. 233)

(10) Is baile fearainn in Ó Méith é Corr na Muclach, litrítear é mar Cornamucklagh i mBéarla.

(11) Fuaidh = chuaigh, dúradh ‘fua’ in áit ‘chuaigh’ in Ó Méith de ghnáth.

(12) ‘cosail’ an fhuaim a bhí ar ‘cosamhail’ atá litrithe anois mar ‘cosúil’ (FGB), ar ndóigh is é ‘cosail’ an leagan atá ar fáil i nGaeilge na hAlban (Dwelly, 1994), (Grannd, 2000).

(13) Fás-a’n-oíche (<fás-aon-oíche) = muisiriún.

(14) Cha leigim = Ní ligim AGUS Ní ligfidh mé i nGaeilge Oirthear Uladh i gcoitinne (Feach : Stockman, 1996, l. 91).

(15) taiseanfaidh = taispeanfaidh

(16) áitidh = áit

(17) a bhfaigh’ mé = a bhfaighidh mé

(18) Dheanfaidh = Déanfaidh

(19) An bhfeic’ tú? = an bhfeiceann tú?

(20) adaí = úd

(21) Cha dteachaidh sé = ní dheachaigh sé.

(22) Ciallaíonn ‘fá’ ‘fá choinne’ sa cás seo.

(23) Scíste = scíth

(24) ‘a pick’

(25) tháinic = tháinig

(26) bocsa = bosca

(27) meanaí = meana

(28) astoigh = istigh

(29) cruaidh = crua

Leabharliosta

DWELLY, E., The Illustrated Gaelic-English Dictionary (Gairm Publications, Glasgow 1994)

GRANND, S., The Gaelic of Islay, a comparative study (Aberdeen, 2000)

McKENNA, M., The Spiritual Rose, (Dublin Institute for advanced studies, Dublin 2001)

Ó DÓNAILL, N. (Ed.), Foclóir Gaeilge-Béarla (Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1977)

Ó DUBHDA, P., ‘Gaelic Place-names in Omeath’, Co. Louth Archaeological Journal 3 (1912-15) l. 232-236.

Ó DUIBHÍN, C., CAINNTEOIRÍ DÚTHCHAIS AGUS FOINSÍ BÉALOIDIS GAEDHILGE AS OIRTHEAR ULADH, (2006),

http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/cainnteoir/oirghialla.tx.

STOCKMAN, G., Cruinneas Gramadaí agus Corrfhocal Eile (Lagan Press, Belfast 1996)

Scéal as Ó Méith.I

[Foilsíodh seo cheanna ar an tUltach]

Is ionann an píosa seo agus leagan atheagraithe de scéal a bhailigh is a d’fhoilsigh An tAthair Lorcán Ó Muireadhaigh (faoin a ainm cleite ‘Muireadhach Méith’) ar an tUltach siar i 1927 (An tUltach 4.7 (1927) lch. 6). Mhaigh sé ‘[go raibh] an scéal i gcló ... focal ar fhocal mar d’arsuigh [an scéalaí] é’.

Ba é Éamoinn Uí Anluain, nó Ned Gréasaí mar a b’fhearr aithne air, as Lios Liath, Ó Méith, Co. Lú an tseanchaí a d’arsaigh an scéal. De réir cosúlachta, bhí sé beo go fóill i 1925 (Ó DUIBHÍN).

Tá an scéal athscríofa sa litriú nua nuair is féidir ach scríofa i litriú na canúna nó sa litriú clasaiceach nuair is riachtanach de réir fhuaimeanna Ghaeilge Ó Méith mar atá mínithe sa leabhar The Spiritual Rose le Malachy McKenna (McKENNA, 2001,  lch. xxviii – xlviii). Tá nótaí gairide scríofa ar fhoclóir an téacs agus ar na focail nach bhfuil le fáil ar Fhoclóir Gaeilge - Béarla Néill Uí Dhónaill de réir na n-uimhreach a thugtar dóibh fríd an scéil. Ní dhéanfar athphlé áfach ar na focail nó ar na gnéithe eile a phléadh cheánna ar an tUltach (Samhain, 2006).

Fear an Airgead-Toite agus an Diabhal

Tuairim ’s ar dhá chead bliain ó [1] shin bhíodh fear an airgead-toite [2] ag dul thart ins an tír seo, ag iarraidh airgead a chruinniú as na daoine bochta. Fear crosta cruaidh [3] a bhí  ann nach dtearn [4] trócaire ariamh ar aoinne, agus a rabh fuath aige gán [5] dhuine air.  Char lú [6] ar na daoine an diabhal ná an fear seo a fheiceáil chucu.

Lá amháin, casadh an diabhal air agus d’aithnigh [7] siad a chéile.

‘Gá [8] hé againn is mó dheanfas cnuasacht [9] inniu?’ arsa fear an airgead-toite.

‘Chan fheil [10] fhios agam,’ arsa ’n diabhal, ‘ach rachaidh muinn [11] ar aghaidh ar a’n [12] iúl  [13] nó [14] go bhfeicfidh muinn’.

An Páiste droch-mhúinte.

Tháinic siad chuige [15] toigh a rabh páiste ann a bhí i ndiaidh aisfhreagra drochmhúinte a thabhairt ar a mháthair.

‘Muise, go dtugaidh an diabhal leis thú,’  arsa ’n mháthair, ag tabhairt pealltóige [16] dó.

‘Tá sin agat,’ arsa fear an airgead–toite leis an diabhal.

‘Chan fheil,’ arsa ’n diabhal, ‘bhí sin ar bharr a teangtha, ach cha dtáinic sé amach ón a chroí.’

‘Amach ón a chroí.’

Fuaidh siad ar a’n iúl aríst, agus bhí fear an airgead-toite dócrach [17] crosta an lá sin. Bhéarfadh [18] sé leis tonnóg [19] nó cearc nó caora nó rud ar bith eile a ghabhadh sé, mar bhí dúil aige an bhuaidh [20] a thabhairt leis ón diabhal. Bhí deireadh an lae ag teacht agus  tháinic  siad chuige toigh a rabh páiste ag an doras ann.

           

‘A mháthair,’ arsa ’n páiste, ‘seo chugainn fear an airgead-toite.’

           

‘Ó go dtugaidh an diabhal leis é,’ arsa ’n bean.

‘Muise, tháinic sin amach óna croí,’ arsa ’n diabhal, ‘agus tá tusa fhéin agam anois. Tá tú faoi mo chathuithe [21] anois.’

Chuir sé cathú an diabhail ar fhear an airgead-toite, agus cha dtioc’ leis [22] ’fháil ar siúil [23]. Tháinic siad chuige toighe eile, agus bhí fear agus bean in éad lena chéile ann.

Faoi chathú an diabhail.

‘Thigidh leat [24] dul isteach ansin’ arsa ’n fear an airgead-toite leis an diabhail.

‘Cha dtigidh liom. Tá loch uisce ansin. Gheobhainn isteach, ach má tá, b’fheadfaí [25] nach bhfaighinn amach.’ Bhí sé ag smaoineamh ar an bhuidéal uisce choisreachta [26] a bhí ann.

Fuaidh siad ar a’n iúl ó thoigh go toigh, agus tháinic siad chuige toigh eile agus bhí fear agus bean ag éad lena chéile san toigh fosta agus bhí cuma docrach crosta orthu.

‘Thigidh leat ’fháil isteach anseo,’ arsa fear an airgead-toite. Smaoinigh an diabhal ar an tslait pailme a bhí crochta ar an bhalla.

‘Cha dtigidh liom. Tá coillidh [27] mhór ansin. Gheobhainn isteach, ach má tá, b’fheadfaí nach bhfaighinn amach a choíche.’

‘Mo mhuintir fhéin’

Fuaidh siad ar shiúil aríst [28] go dtáinic siad chuige ’n áit a rabh cead ag an diabhal dul isteach ann. Bhí pistreogacha [29] agus deistreachta [30] agus geasracha [31] agus orthaí agus gán seort [32] níos measa na a chéile ann.

‘Gheobhaidh tú isteach anseo,’ arsa ’n diabhal. ‘Mo mhuintir fhéin atá ’na chónaí san toigh seo. Ach tá tusa faoi mo chathuithe agus caithfidh tú fanacht anseo.’

Agus cheangail sé ansin é – thug sé sé choispeán  [33] síos agus aníos dó cha dtioc’ leis dul níos faide.

Fuaidh an diabhal isteach agus d’fhán sé astoigh [34] ag a mhuintir fhéin, agus bhí fear an airgead-toite amuigh ar an bhóthar ar feadh na hoíche uilig.

An Bhean Chráifeach.

‘Maidin lá ar na mhárach, gá hé ’tháinic thart ach bean a bhí ag teacht bhaile ón [35] aifhrinn [36]. Cha rabh an aifhrinn go ró–choiteannta  [37] [38] san am sin agus b’éigean do na daoine dul ann faoi scáth na hoíche. Choistrigh [39] an sagart tobán uisce, agus thug an bhean seo buidéal den uisce choistreachta abhaile léithe ’na brollach.

‘Lá maith,’ a deir sí le fear an airgead-toite.

‘Tá sé cosail [40],’ arsa fear an airgead-toite.

‘Goidé [41] tá tú a’ deanamh anseo?’ arsa sise.

‘Tá mé faoi chathú an diabhail,’ arsa ’n fear, ‘agus cha dtigidh liom corrú [42] as seo.’

‘Faoi chathú an diabhail! Gá bhfeil sé?’

‘Tá sé astoigh ansin.’

‘Fán – téigh ar do ghlúnaibh [43].’

‘Cha dtigidh liom – nár dhúirt mé leat go bhfeil [44] mé faoi chathú an diabhail.’

Tharraing sí an buidéal amach agus chuir sí cáil mhaith den uisce choistreachta air. D’imigh sé leis, agus a’n lá sin go dtí an lá seo char chruinnigh sé leithphinn [45] den airgead-toite.

‘Tháinic an diabhal amach, agus nuair a chonaic sé fear an airgead-toite ar siúil fosta leig sé scread ar a chluinfeá thall sa Phuint [46]. Ach b’éigean dó fhéin a dhul ar siúil fosta – cha dtioc’ leis dul a chomhair na háite  a rabh an t-uisce coistreachta ann.

Tháinic muintir a’ toighe amach fosta – na daoine seo a bhí a’ teanamh [47] orthaí agus pistreogacha, ach nuair a chualaidh siad goidé bhain don diabhail, stad siad den drochobair agus thosaigh siad ag gabháil [48] ’nan aifhrinn. Agus ón lá sin go dtí an lá inniu cha dtioc’ leis an diabhal teacht tar n-ais [49] a’ chomhair na háite sin.

[1] ‘a’ a bhí scríofa sa buntéacs, rud a léiríonn fuaimniú na canúna ach atá mearbhlach mar fhoirm scríofa.

[2] ‘fear an airgead toite’ = ‘Hearth money cess collector’ (MM).

[3] cruaidh = crua.

[4] nach dtearn = nach ndearna.

[5] gán  (<ga’ a’n) = gach aon.

[6] char lú ar na daoine = níor mhian leis na daoine.

[7] d’aithnigh = d’aithin.

[8] gá (<cá) = cé.

[9] cnuasacht = cnuasach.

[10] chan fheil = níl. Ba é ‘feil’ an foirm spleách den bhriathar ‘tá’ in Ó Méith (Ó Baoill, lch. 93).

[11] muinn (<muid + sinne? / muidne?) = muid. ‘Muinn’ a dúradh i gcónaí in Ó Méith agus i ndeisceart Ard Mhacha ach dúradh ‘muid’ i bhFearnmhaigh, Co. Muineacháin.

[12] a’n (<aon), sin mar a fuaimníodh i gcónaí in Ó Méith.

[13] ar a’n iúl = in éineacht le chéile.

[14] nó = ná. I bhfírinne, foghraíodh ‘ná’ níos cosúla le ‘nu’ i nGaeilge Ó Méith, (WAGNER, H. & Ó BAOILL, C., p. 65.).

[15] chuige = chuig, baineadh úsáid as an triú pearsa den réamhfhocal in áit an chéid phearsa de ghnáth i nGaeilge Oirialla.

[16] pealltóg = ‘course cloth (?)’.

[17] doc(h)rach = ‘very’ (DINEEN). Baineadh úsáid as an fhocal docrach / dochrach in Ó Méith in áit ‘iontach’ nuair a bhítear ag cur rud diúltach in iúl, mar shampla ‘dochrach bocht’, ‘dochrach tinn’ agus mar sin de.

[18] bhéarfaidh mé = tabharfaidh mé.

[19] B’ionann tonnóg agus lacha in Ó Méith.

[20] buaidh = bua

[21] cathú = ‘curse’

[22] Cha dtioc’ leis = ní thiocfadh leis.

[23] Cé go raibh an nath cainte ‘ar shiúil’ le cloisteáil in Ó Méith, ba choiteann ‘ar siúil’ fosta (WAGNER, H. & Ó BAOILL, C., p. 65.).

[24] thigidh leat = thig leat.

[25] b’fheadaí = b’fhéidir.

[26] uisce coisreachta = uisce coisricthe.

[27] coillidh = coill.

[28] aríst = arís.

[29] pistreogacha = piseoga.

[30] deistreachta, is léir gur piseog de chineál éigin atá i gceist.

[31] geasrach = geasróg.

[32] seort = sórt.

[33] coispeán = coiscéim.

[34] astoigh = istigh.

[35] “a’n” a bhí scríofa sa buntéacs.

[36] aifhrinn = aifreann, bhí an ‘f’ séimhithe i gcónaí in Ó Méith, litríonn Dineen é mar ‘aifhreann’. 

[37] ‘very’ is ciall dó ‘ró-’ sa cás seo.

[38] coiteannta = coitianta.

[39] coistrigh = coiscric.

[40] cosail = cosúil, ciallaíonn ‘tá sé cosail’ ‘tá sé go measartha’. Más aisteach an úsáid é seo ba choitianta é ar fud fad Oirialla.

[41] goidé = cad é.

[42] corrú = corraí

[43] Seo sampla den tuiseal tabharthach agus cé go maitear gur breacadh síos as scéal seo ‘focal ar fhocal’ mar a inseodh é, bheinn in amhras dá ndeirtí a leithead san aimsir sin in Ó Méith.

[44] bhfeil = bhfuil.

[45] leithphinn = leathphingin.

[46] An Phuint = An Pointe / Warrenpoint.

[47] teanamh = déanamh.

[48] Fuaimníodh ‘gabháil / dul’ mar ‘goil’ in Ó Méith.

[49] tar n-ais = ar ais.

Leabharliosta

DINEEN, Rev P. S., Foclóir Gaedhilge agus Béarla (Irish Texts Society, Dublin, Cork 1904, new ed. 1927, repr. 1970)

McKENNA, M., The Spiritual Rose, (Dublin Institute for advanced studies, Dublin 2001)

[MUIREADHACH MÉITH] ‘Fear an Airgead-Thoite agus an Diabhal’, An tUltach 4.7 (1927) p. 6.

Ó BAOILL, C., Contributions to a comparative study of Ulster Irish and Scottish Gaelic (Studies in Irish Language and Literature IV, Department of Celtic, Queen’s University, Belfast 1978)

Ó DÓNAILL, N. (Ed.), Foclóir Gaeilge-Béarla (Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath 1977)

Ó DUIBHÍN, C., CAINNTEOIRÍ DÚTHCHAIS AGUS FOINSÍ BÉALOIDIS GAEDHILGE AS OIRTHEAR ULADH, (2006).

http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/cainnteoir/oirghialla.tx.

WAGNER, H. & Ó BAOILL, C. , Linguistic Atlas and Survey of Irish Dialects IV (Dublin Institute for Advanced Studies, Dublin 1969) pp. 4-13.

Réamhamharc - teip

teip : tiob v. 1. fail, ‘prove too much for’ (Mon., Om. Din.) (a.) dá dtiobfadh an iarracht ar an fhear if the man's attempt would fail (Ó Méith) LÓM2. (b.) thiob sé orm I failed (Ó Méith) LÓM1. (c.) thiob orm I failed (Ó Méith) LÓM2. (d.) gur thiob sé orthu uilig that they all failed (Machaire Rois) SÓCR1. (e.) dá dtiobfadh an buille orm if my blow should fail me (Domhnach Maighean) TÓC13. 2. stop. (a.) thiob sé mé gan a dhul he stopped me from going (Ó Méith) SNH1. (b.) thiob sé mé he stopped me (Ó Méith) LÓM1.

Réamhamharc : maith

maith /m ʷ aiç/ (An Creagán) AÓM1, mhaith /waj/ (Ó Méith) AUA1. a., comp. is fhearr /əˈsɛːɾ/ best, nas fhearr /nə'sɛːɾ/ better AUA4 1. (a.) tá go ~ very well (Ó Méith) ENA1, (b.) seadh, ’s maith ’s is ró-maith yes, good, very good (Domhnach Maighean) TÓC11. 2. (a.) ba mhaith le ráidht thú, lá dá rabh once upon a time, you were highly thought of (Ó Méith) SNH1. (b.) ~ is ’gá ráidht (: rá) é as good as saying it (Ó Méith) SNH1. 3. a. comp. go mbfearrde duit gan éisteacht léi you would prefer not to listen to her (Ó Méith) LÓM2. 4. as comp. cionn is go mb’fhearr leis ariamh sleanna a chur air an toigh leanna ná tuíodóireacht a chur ar a shean-toigh fhéin because he always preferred to put slates on the pub roof than to thatch his own shanty (Ó Méith) BNC1. 5. as comp. is fhearr liom [normal form in Oriel, LÓM] I prefer (Ó Méith) BNC6 6. f. goidé 'n mhaith ata inti what good is she (Ó Méith) BNC1. 7. (a.) tá sé chomh ~ agat a theacht dá cuartú you may as well come and look for her (Domhnach Maighean) TÓC3. (b.) is ~ agam thú I am glad to have you/you are of use to me (Domhnach Maighean) TÓC2. 

Réamhamharc - Coinfheascar

coinfheascar / könïskəɾ  / f. 1. ~ mhaith / βãiç/ good evening AÓM1. 2.
/ kɔnəsgəɾ/ m. afternoon. AUA3. 3. m. evening (Ó Méith) POA1.

Réamhamharc - Práinneach

práinneach a. busy. (a.) (Seanfhocal) bíonn sé chomh ~ le bean ag an
margadh (Na Feá) SÓH1. (b.) bhí sé iontach ~ he was very busy (Ó
Méith) RMC1.

Réamhamharc - thar

thar prep. (a.) thairis an choirp above/over the body (corpse) (Ó Méith) ENA2. (b.) tháinig sé thar n-ais he came back (Ó Méith) LÓM2. (c.) sin an buachaill a bhí ag tabhairt na cionnaí óga thar siúl that is the boy who was taking the young ones away (Ó Méith) BMC2.

Réamharc - Cosúil

cosúil /kosəl/ [cf. Sc. G. cosail] a. 1. (a.) middling (Wag.), alright, fine. tá mé ~ I am middling (Ó Méith) AUA3. (b.) muise chan fheil mé ach ~ sure I am just alright (Ard Macha) PMCM. (c.) tá sé ~ it is fine (Ó Méith) ÉÓA1. 2. quite. (a.) tá sé ~ tirim It is quite dry (Ó Méith) AUA4. (b.) go raibh sé ag éirí ~ aosta he was becoming quite aged in appearance (Ó Méith) POA1. 3. reasonably. tá mé ~ saibhir I am reasonably rich (Ó Méith) BNC2. 4. comparable. chan fheil ins an Fheadh duine ar bith ~ leis there is no one in the Fews comparable to him (Na Feá) SÓH1.

Réamh-amharc - geancánach

geancánach m. ‘fairy of a lower order and of vicious disposition’ (Ó Méith) LÓM1.

Réamh-amharc - móirí

móirí f. grand mother (Ó Méith) AUA3. [cf. Manx Gaelic mwarree].